KALP AMELİYATLARI SONRASI UYKU SORUNLARI
İyi bir uyku, kaliteli bir yaşam için gereklidir ayrıca fiziksel ve psikolojik enerjinin geri kazanılmasına yardımcı olduğu için ameliyatın olumsuz etkilerinden bir an evvel kurtulmayı kolaylaştırır. Uyku bozuklukları insan sağlığını olumsuz yönde etkiler; bağışıklık sistemini zayıflatırlar ve konumuzla ilgili olarak kardiyo-vasküler hastalık ve hatta ölüm riskini artırırlar.
İnsanoğlu için uyku, başlatılması, sürdürülebilirliği, süresi ve neticede bittiğinde tamamen dinlenmiş olarak uyanma açısından tatmin edici düzeyde olmalıdır. Açık kalp cerrahisi yapılan hastaların yaklaşık %50 sinde hastanede yatış esnasında ve sonrası 6 aylık periyotta uyku bozuklukları sorunları görülmektedir. Bu sorunlar şöyle sıralanabilir: uykusuzluk, kötü uyku kalitesi, gündüz uyku hali ve uyku devamlılığının olmaması durumudur (uykuya başlamada zorluk, gece sık uyanma ve sabah erken uyanma). Kalp ameliyatları, kalp hastalıklarına bağlı birçok klinik şikâyetlerden mustarip hastaların, yaşam kalitesini ve hayat beklentilerini önemli ölçüde düzeltmektedir. Ancak hastaların çoğu geçicide olsa uyku kalitesinin bozulmasının ve yoksunluğunun sebep olduğu klinik şikâyetler ( yorgunluk, gündüz uyku hali vb.), yavaş iyileşme, hastanede uzun süre kalma gibi düşük yaşam kalitesini de birlikte yaşamaktadırlar.
Uyku Sorununun Nedenleri
Kalp ameliyatı sonrasında uyku bozukluklarının gelişiminde pek çok sebep rol oynamaktadır. Yapılan bilimsel bir çalışmada, ameliyat öncesi depresyon ve anksiyete gibi emosyonel faktörlerin var olması koroner bay-pass ameliyatlarından sonra zayıf uyku kalitesinin belirteçleri olarak görüldüğü tespit edilmiştir. Buna ek olarak, ameliyat sonrası melatonin salgılanmasının geçici olarak bozulmasının uyku problemlerinin ortaya çıkmasında rol oynadığı tespit edilmiş ve buna paralel olarak ameliyat öncesi ve sonrası melatonin tedavisi uygulamasının uyku problemlerini azalttığı görülmüştür. Bu tarz bir medikal tedavi yardımı için, ameliyatı yapan doktorla hastanın görüşmesi uygun olan seçenektir. Esas olarak kalp ameliyatı sonrası uyku bozukluklarının en yaygın sebepleri ağrı, yorgunluk, mekanik kapağın çıkardığı ses olarak sırlanabilir. Eğer bir hastada ameliyat öncesi uyku problemleri mevcutsa, bu tarz hastalarda ameliyat sonrası olmasını istemediğimiz, uzun yoğun bakım ve hastane yatışlarına sebep olan Atrial fibrilasyon ( bir tür kalp ritim bozukluğu ) görülme sıklığı da oldukça yüksektir.
Bilimsel çalışmalarda, uyku bozukluklarının ameliyattan sonraki ilk haftada maksimum olduğu ve ameliyattan sonraki birkaç hafta içinde kademeli olarak düzeldiği gözlenmektedir. Bu olumsuz durum şöyle açıklanmaktadır; hastalara açık kalp cerrahisinin yapılabilmesi için, ameliyat esnasında teknik bir aşama olan geçici kalp-akciğer makinesine bağlanması gerekmektedir. İşte bu dönemde, hastaların beyin sapı ve hipotalamustaki uyku ile ilgili merkezler, kalp-akciğer makinesinin kontrolü altındaki dolaşımdan geçici olarak olumsuz yönde etkilenmektedir. Bu geçici durumun haftalık periyotlarla düzeldiği ve yaklaşık olarak 6- 12 ay içerisinde tamamen düzeldiği gözlenmektedir.
Sonuç olarak, kalp ameliyatı olmuş bir kişi genel olarak aşağıdaki nedenlerden dolayı uykusuzluk (uyuyamama) sorunu yaşayabilir:
- Anestezinin etkileri,
- İyileşme ile ilgili rahatsızlık ve önemli oranda ağrı,
- Günlük rutininizdeki değişiklikler,
- Kişisel kaygılardan kaynaklanan stres,
- Uyumaya çalışırken kalp atışlarının duyulması,
-Mekanik yapay kalp kapağı takılmışsa, takılan kapağın çıkardığı mekanik ses.
Atan-Kalp Ve Duran-Kalp De Yapılan Ameliyatlar Arasında Uyku Problemi Açısından Bir Farklılık Var Mı?
Koroner baypas ameliyatlarının bir kısmı yukarda bahsedilen yöntemle kalp-akciğer makinesine bağlanarak kalp durdurularak ameliyat edilmekte (on-pump, duran-kalp), bir kısmı da, teknik olarak uygun olduğu durumlarda, kalp durdurulmadan (off-pump, beathing heart, çalışan-kalp) ameliyat edilmektedir. Bu iki tekniğin ameliyat sonrası uyku üzerine etkisi hep merak edilen bir konu olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu konu için yapılan bir bilimsel araştırmada, uyku açısından iki gurup arasında karşılaştırma yapıldığında iki farklı sonuç ortaya çıktığı gözlenmiştir. Birinci sonuç; objektif kriterler ( uyku başlangıcından sonra uyanma süresinin azalması, daha az uyanma yüzdesi, hastalar sorgulanmadan doğrudan gözlem ) dikkate alınarak yapılan değerlendirmede çalışan-kalpte yapılan by-passlarda erken dönemde uyku devamlılığının daha iyi olduğu gözlenmiştir. İkinci sonuç olarak, subjektif kriterler (ameliyat öncesi ve sonrası uyku kalitesi odaklı hastalara sorulan sorulara göre ) dikkate alındığında uyku özellikleri, duygu-durum bozukluğu ve uyku kalitesi açından çalışan-kalpte ve duran-kalpte yapılan by-passlar arasında genel olarak bir farklılığın olmadığı gösterilmiştir.
Kalp Ameliyatından Sonra Bir Kişi Uyuyamıyorsa, Öncelikle Aşağıdaki Tavsiyelere Uyması Önerilir
- Ağrınız varsa ağrı kesicinizi yatmadan yarım saat önce alınız.
- Yastıkları, rahat bir pozisyonu koruyabilecek ve kas gerginliğini azaltacak şekilde düzenleyiniz.
- Gün içinde çok fazla şekerleme yapmaktan kaçınınız.
- Açık kalp ameliyatı sonrası iyileşme evresinde gündelik aktivitenizi, dinlenme periyotları ile dengelemeyi unutmayınız.
- Gergin veya endişeli hissediyorsanız, refakatçiniz veya güvendiğiniz bir arkadaşınızla konuşun. Sorunlarınızı aklınızdan çıkarınız.
- Akşamları kafeinden kaçınınız (çikolata, kahve, çay ve kola gibi).
- Rahatlatıcı bir müzik dinleyebilirsiniz ya da görsel içerikli yavaş tempolu müzik videoları veya programları izleyebilirsiniz.
- Partnerinizden size sırt masajı yapmasını isteyebilirsiniz.
- Rahatlatıcı bir duş alabilirsiniz.
- Uyku vakti için, vücüdunuza bir yatma zamanı rutini belirleyebilirsiniz.
Doktorunuzla Temas Kurmanızı Gerektiren Durumlar
Bu tavsiyeler uyumanıza yardımcı olmazsa, umudunuzu kaybetmeyin. Normal uyku düzeniniz kalp ameliyatından sonraki birkaç ay içinde geri dönecektir. Aşağıdaki durumlarda ameliyatı yapan doktorunuzla temas kurmanız tavsiye edilir:
- Davranışınızda bir değişiklik fark ediyorsanız,
- Uykusuzluk hayatınızda sorunlara neden oluyorsa,
- Normal uyku düzeni iki veya üç hafta içinde geri gelmezse.
Ameliyat Sonrası Uyku-Yatış Pozisyonları
Kalp ameliyatının iyileşmesi aşama aşama gerçekleşir. Bu süre içerisinde en önemli nokta, ameliyat esnasında kesilmiş olan ve halk dilinde “ iman-tahtası-kemiği “ (sternum) olarak isimlendirilen kemiğin iyileşmesidir. Bu kemiğin tamamen iyileşme süresi ortalama iki aydır. Ameliyat edilen hastada, Şeker hastalığı ( diabetes mellitus) , aşırı kilo (obesite), Amfizem ( kr. obst. AC hastalığı) , dializ bağımlı böbrek hastalığı (kr. böbrek yetmezliği), kemik erimesi ( Osteoproz) gibi kronik hastalıklar mevcutsa, kemik iyileşmesi daha uzun süre alabilir. Burda unutulmaması gereken önemli nokta, bu tarz hastalıkların mevcudiyetinde kemiğin iyileşme evresinde, hastaların bir refakatçi yardımı almasıdır, zira iyileşme daha uzun süre alabilmektedir. Özellikle bu hasas hasta gurubu olmak üzere tüm kalp ameliyatı olmuş hastalarda tellerle dikilmiş olan iman-tahtası kemiğinin ameliyat sonrası yerinden oynamaması için yatış veya uyku-yatış pozisyonlarına dikkat edilmesi çok önemlidir. Aksi takdirde bu kemiğe ek ameliyat yapılması gerekebilir ve bu durum hastaya ek riskler getirebilir. Dikkat edilmesi gereken bir diğer nokta, hasta refakatçileri ameliyatın özellikle erken döneminde hastaları uyurken, yan yatma tehlikesine karşı yakından izlemesi gerekmektedir. Sonuç olarak, hastaların uyanıkken ve uyku esnasında yatışlarında yan yatmaları yasaktır. Bu bilgiler eşliğinde kalp ameliyatı olmuş hastalara üç farklı yatış poizyonu önerilmektedir.
Dik pozisyon
Ameliyattan sonra, göğüs kemiğinin iyileşme evresinde ilk birkaç hafta içinde önerilen uyku pozisyonudur. Bu pozisyon için yatar-katlanır yataklar tavsiye edilir. Boyun omurganızı desteklemek için yastık kullanabilirsiniz. Buna rağmen, bu pozisyonun dezavantajı sürekli ve kaliteli uykuya izin vermemesidir. Bu yüzden bu pozisyon çok uzun süre önerilmez.
Sırt üstü pozisyon
Hastalara genellikle önerilen uyku pozisyonudur. Baş-boyun-omurga düzgün bir şekilde aynı hizada olacak şekilde konumlandırılıp sırt üstü olacak şekilde uyku pozisyonuna geçilir. Bu pozisyonda, daha rahat yatış için yastıklardan destek alınabilir.
Hafif-sağ / sağ pozisyon
Bazı kişiler de yüz üstü yatma alışkanlığı vardır. Bu kişiler için ameliyatı yapan doktora sorulması şartı ile bu pozisyon belki önerilebilir. Normalde kalp ameliyatı sonrası bu yatış pozisyonu kesinlikle önerilmez. Bunun yerine hafif sağ pozisyon (yastıklarla desteklenerek) alacak şekilde konumlanıp uyku pozisyonuna geçilebilir. Sol pozisyon, solunum problemlerine yol açabileceğinden önerilmez. Şeker hastalığı (diabetes mellitus), aşırı kilo (obesite), amfizem (kronik obstruktif akciğer hastalığı), dializ bağımlı böbrek hastalığı (kronik böbrek yetmezliği), kemik erimesi ( Osteoproz ) gibi kronik hastalıklar, kalp ameliyatı olan hastaya ek hastalık olarak eşlik ediyorsa, yara iyileşmesini olumsuz yönde etkilediklerinden bu yatış pozisyonu kesinlikle tavsiye edilmez.
Doç.Dr. Sabit Sarıkaya
S.B.Ü. Koşuyolu Yüksek İhtisas Eğitim ve Araştırma Hastanesi
Kalp ve Damar Cerrahisi Öğretim Üyesi